O informe PISA que avalía 70 sistemas educativos saca un aprobado raso como sistema de avaliación

PISA volveu a tódolos titulares. Pasa cada tres anos, cando a OCDE libera os datos do informe de educación máis famoso do mundo. Os resultados adoitan dar para moito e adoptan, coinciden os expertos, formas diferentes en función dos ollos que os miren. Son moitos datos, pero o estudo concede poucas explicacións. 

Nesta ocasión, sabemos que España rexistra lixeiras melloras que a igualan á media da OCDE tras a caída desa puntuación de referencia. E tamén que, a priori, que o que mide PISA é algo máis que as competencias que se adquiren entre o catro paredes dunha aula. Avalía, como explica a OCDE, a literacia, un conxunto de competencias e destrezas entre as que as curriculares son só unha pequena parte do pastel.

A experta en Psicoloxía Educativa Elena Martín destaca nesta análise "o reduccionismo das aprendizaxes avaliadas, as limitacións metodolóxicas das análises e o insano fondo competitivo que subxace a toda a súa lóxica", aínda que anima a ler sen maniqueísmos os resultados para extraerlles todo o mollo posible. Polo menos, sostén, como gran fonte estatística que sirva como punto de partida para empezar a traballar no local.

Esta experta e outros consultados por eldiario.es valoran a achega de PISA –"coñecer é sempre mellor que non coñecer"–, pero todos rexeitan que os resultados permitan algo tan "monumental" como medir e explicar como e por que funcionan os sistemas educativos de 72 países diferentes a partir dunha comparación entre eles.

"A gran virtude e o gran problema de PISA é homoxeneizar os niveis de coñecementos e competencias. É unha tarefa moi complicada. Cada sistema ten as súas pecualiaridades e calquera cousa que midas poderíase medir mellor, sempre", apunta José García Montalvo, catedrático de Economía da Universidade Pompeu Fabra.

A OCDE vai introducindo periodicamente novos indicadores e áreas de medición. Este ano, por exemplo, inclúe como novidade a resolución de problemas en equipo e os coñecementos financeiros. Pódese seguir avanzando sobre a base de PISA? Hai marxe para a mellora na avaliación?

Tres especialistas propoñen fórmulas para coñecer con máis rigor científico e sociolóxico os porqués dos resultados de PISA, máis aló da mera sucesión de números e correlacións.

"Medir mellor o que fai PISA"é o obxectivo do equipo multidisciplinar no que traballa o sociólogo José Saturnino Martínez desde a fundación COTEC. "A idea é avaliar en dous momentos do tempo aos mesmos alumnos para ver que pasa a través de probas equiparables a PISA, algunhas psicolóxicas e outras que acheguen indicadores de contido", explica.

A súa fórmula busca, entre outras cousas, estudar en que medida as competencias que mide PISA están relacionadas cos contidos da escola, neste caso española. "Así podemos ver que traballa o sistema, si incide por exemplo na aprendizaxe memorístico máis que nas competencias. Porque pode ser que estudantes con notas moi boas teñan malos resultados en competencias, é dicir, en saber aplicar o que coñecen, e viceversa", detalla.

Estas novidades, lembra Martínez, poderían ter cabida sen pasar por alto que, "como sie mostra PISA, a variable con máis forza na vida escolar dos estudantes é o nivel socioeconómico e cultural das familias".

En calquera caso, apunta García Montalvo, a dificultade está en pasar da correlación –o que revela como máximo PISA– á causalidad.  "Para saber que hai unha causalidad entre factor e efecto, non podes facer como os médicos: fornecer unha medicación e avaliar reaccións".

Todo isto, engade Saturnino Martínez, debería servir para vacinarnos da "falsa tecnocracia" coa que PISA asocia a política educativa. "ei algo funciona en sete países de 72, entón que o faga o resto. Pensar isto é absolutamente tolo. Facer política educativa non é ver os datos, sacar uns parámetros e plantalo no BOE, que é o que fixo Wert. E con que resultado".

"Estamos a explicar moi mal PISA porque unha gran maioría céntrase en utilizar as estatísticas como arma para xustificar por que alguén o fixo mal coas súas políticas educativas, cando iso é algo, ademais, que se aprecia nun prazo longo de tempo. Os efectos non son inmediatos. O debate técnico e científico queda desvirtuado pola discusión ideolóxica", critica García Montalvo. 

O catedrático Xullo Carabaña pon como exemplo nesta análise o feito de que os recortes en educación que sufriu España non deixen pegada en PISA e pregúntase con escepticismo a "que factores responde entón o que mide a OCDE e de canta intensidade".

"Non hai que culpar ás ferramentas, senón a como colectivos con poder aprópianse da interpretación desa ferramenta. E aí está a trampa ideolóxica da calidade como unha regra de medir. Que é calidade? É unha palabra baleira que cada un entende como lle dá a gana e interésalle", engade neste sentido o sociólogo José Saturnino Martínez. E lanza unha última advertencia: "O perigoso é que o debate se ha ideologizado co disfrace de que non é ideolóxico".

Para Enric Prats, profesor de Pedagoxía Internacional na Universidade de Barcelona, a clave para mellorar PISA é combinar factores obxectivos con outros. "Cocientes, recursos, salarios de docentes, peso das familias... con cuestións como a satisfacción coa educación en xeral e coa súa educación", explica.

Di que llo pregunta aos seus alumnos e alumnas e a resposta á primeira –negativa– é moi diferente á segunda –positiva–. "Analizar ese dato longitudinalmente, ao cabo de tres ou cinco anos, sendo subxectivo, permite construír unha percepción, unha tendencia para contrastar moi curiosa".

Coas variables actuais, Prats é rotundo: "Non é posible comparar países". "É comparable si puidésese asegurar que os alumnos avaliados han seguido uns procesos de aprendizaxe similares". Si seica, remata o experto, a análise pode ser "con moitas comiñas interesante para ver a evolución dun mesmo país".